تشخیص و درمان درد شکمی در بزرگسالان از نگاه فوق‌تخصص درد
درد شکمی یکی از شایع‌ترین دلایل مراجعه به پزشک و اورژانس است. گاهی این درد ناشی از سوءهاضمه ساده است و با چند اصلاح سبک زندگی برطرف می‌شود، و گاهی می‌تواند نشانه یک مشکل جدی مثل آپاندیسیت، انسداد روده یا بیماری‌های التهابی روده باشد. تفاوت مهم در این است که بدانیم چه زمانی درد شکم را می‌توان در خانه مدیریت کرد و چه زمانی باید سریع به پزشک یا اورژانس مراجعه کرد.
در کلینیک فوق‌تخصصی درد، علاوه بر بررسی علت، تمرکز بر روی کاهش ایمن و پایدار درد، به‌ویژه در دردهای مزمن و مقاوم به درمان است؛ بدون آنکه بیمار به مصرف طولانی‌مدت و نامطمئن مسکن‌ها وابسته شود.
درد شکمی چیست؟
درد شکمی به هر نوع احساس ناراحتی، فشار، سوزش یا گرفتگی گفته می‌شود که در ناحیه بین قفسه سینه تا لگن احساس می‌شود. این درد می‌تواند:
- به صورت گرفتگی (کرامپی) و موج‌دار باشد.
- حالت مبهم و منتشر در سراسر شکم داشته باشد.
- به شکل تیز و خنجری در یک نقطه مشخص ظاهر شود.
- به پشت، پهلو، کشاله ران یا ناحیه تناسلی منتشر شود.
انواع درد شکمی از نظر مدت‌زمان
- درد شکمی حاد: ناگهانی شروع می‌شود، ظرف چند ساعت تا چند روز شدت می‌گیرد و می‌تواند نشانه شرایط جدی مثل آپاندیسیت، انسداد روده یا کولیک کلیوی باشد.
- درد شکمی مزمن: هفته‌ها، ماه‌ها یا حتی سال‌ها به‌صورت ثابت یا متناوب ادامه دارد و اغلب با بیماری‌هایی مثل سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS)، بیماری کرون، زخم معده یا دردهای عصبی-عضلانی همراه است.
- درد شکمی پیشرونده: به‌تدریج در طول زمان شدیدتر می‌شود و می‌تواند نشانه بیماری‌های التهابی، انسدادی یا در مواردی سرطان‌های دستگاه گوارش باشد.
اگر درد شکم برای مدت طولانی ادامه پیدا کند، تکرار شود یا همزمان با علائم هشدار باشد، مراجعه به پزشک ضروری است و در صورت مزمن شدن، ارزیابی توسط فوق‌تخصص درد می‌تواند در کنترل و کاهش آن نقش مهمی داشته باشد.
علائم همراه با درد شکمی که باید به آن‌ها توجه کرد
درد شکم به‌تنهایی اطلاعات محدودی به پزشک می‌دهد. آنچه در تصمیم‌گیری اهمیت دارد، علائم همراه است، از جمله:
- تهوع، استفراغ یا بی‌اشتهایی
- اسهال، یبوست یا تغییر ناگهانی در عادت اجابت مزاج
- نفخ، آروغ زدن، سوزش سردل و رفلاکس
- تب و لرز
- وجود خون در مدفوع یا ادرار
- زردی پوست و چشم‌ها
- کاهش وزن ناخواسته و خستگی شدید
- درد هنگام دفع ادرار یا تکرر ادرار
- درد منتشر به پشت، پهلو، کشاله ران یا بیضه
وجود یکی یا چند مورد از این علائم، به‌ویژه اگر ناگهانی و شدید باشند، نیاز به بررسی تخصصی دارد.
علل شایع درد شکمی
دلیل درد شکم می‌تواند از یک سوءهاضمه ساده تا بیماری‌های جدی گوارشی، ادراری یا تناسلی متغیر باشد. مهم‌ترین گروه‌های علل عبارت‌اند از:
۱. بیماری‌ها و اختلالات گوارشی
- سوءهاضمه، گاز و رفلاکس معده: شایع‌ترین علت دردهای خفیف و گذرای شکمی که معمولاً با پرخوری، مصرف غذاهای چرب و سرخ‌شده، نوشابه‌های گازدار یا استرس تشدید می‌شوند.
- زخم معده و اثنی‌عشر: درد سوزشی در بالای شکم، به‌ویژه بین وعده‌ها یا شب‌ها، که ممکن است با تهوع و کاهش وزن همراه باشد.
- دیورتیکولیت: التهاب کیسه‌های کوچک در دیواره روده بزرگ که معمولاً باعث درد در قسمت پایین و چپ شکم، همراه با تب، تهوع و تغییر در عادت دفع می‌شود.
- بیماری کرون و کولیت اولسراتیو (بیماری‌های التهابی روده): می‌توانند درد شکمی شدید، اسهال مزمن، گاهی خونریزی از رکتوم و کاهش وزن ایجاد کنند و نیازمند پیگیری طولانی‌مدت هستند.
- سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS): یکی از شایع‌ترین علل درد مزمن شکم، معمولاً با نفخ، دل‌پیچه و تغییر بین اسهال و یبوست؛ استرس و اضطراب اغلب باعث تشدید علائم می‌شوند.
- گاستروانتریت (التهاب معده و روده): اغلب ویروسی یا باکتریال است و با درد شکم، اسهال و استفراغ همراه می‌شود.
۲. اختلالات کلیه و مجاری ادراری
- سنگ کلیه و حالب: درد بسیار شدید، موج‌دار و کولیکی که غالباً از پهلو شروع شده و به کشاله ران و گاهی بیضه یا لبیا منتشر می‌شود؛ ممکن است با تهوع، استفراغ و وجود خون در ادرار همراه باشد.
- عفونت کلیه (پیلونفریت) و مثانه: درد پهلو یا زیر شکم، تب، لرز، سوزش ادرار و تکرر ادرار از علائم شایع هستند. عدم درمان به‌موقع می‌تواند منجر به عوارض جدی شود.
۳. مشکلات تناسلی و درد منتشر به شکم
گاهی منشأ اصلی درد در سیستم تناسلی است، اما بیمار آن را به‌صورت درد شکمی تجربه می‌کند.
- در خانم‌ها: دردهای قاعدگی، کیست تخمدان، عفونت لگنی، التهاب مثانه و در برخی موارد بارداری خارج‌رحمی می‌توانند باعث درد زیر شکم شوند.
- در آقایان: مشکلات بیضه مثل پیچ‌خوردگی بیضه، عفونت اپیدیدیم، هیدروسل یا واریکوسل ممکن است درد را به کشاله ران و قسمت تحتانی شکم منتشر کنند و نیاز به بررسی فوری دارند؛ به‌خصوص در پیچ‌خوردگی بیضه که یک اورژانس واقعی است.
۴. سایر علل مهم
- آپاندیسیت: معمولاً ابتدا با درد مبهم اطراف ناف شروع شده و سپس به قسمت پایین و راست شکم منتقل می‌شود. تهوع، تب خفیف و بی‌اشتهایی از علائم همراه هستند.
- مشکلات کیسه صفرا: درد قسمت بالای شکم و سمت راست، که اغلب بعد از مصرف غذای چرب تشدید می‌شود و می‌تواند به پشت یا شانه راست تیر بکشد.
- بیماری‌های عروقی و قلبی: گاهی درد بالای شکم می‌تواند تظاهر سکته قلبی، به‌ویژه در افراد مسن، یا مشکلات عروقی روده باشد.
- سرطان‌های دستگاه گوارش: در مراحل اولیه ممکن است تنها با درد مبهم شکمی، تغییر در اجابت مزاج و خون در مدفوع خود را نشان دهند و نیاز به غربالگری و بررسی دقیق دارند.
- استرس و عوامل روان‌شناختی: محور «مغز–روده» باعث می‌شود اضطراب و استرس طولانی‌مدت، دردهای شکمی را تشدید یا حتی ایجاد کنند، به‌خصوص در سندرم روده تحریک‌پذیر.
چگونه درد شکمی تشخیص داده می‌شود؟
تشخیص علت درد شکم بر پایه ترکیبی از شرح حال دقیق، معاینه فیزیکی و آزمایش‌های تکمیلی است.
۱. شرح حال و معاینه فیزیکی
پزشک از شما می‌پرسد:
- درد از چه زمانی شروع شده و چگونه پیشرفت کرده است؟
- محل دقیق درد کجاست و آیا به نقاط دیگر تیر می‌کشد؟
- چه عواملی درد را بهتر یا بدتر می‌کند (غذا، حرکت، استرس و…)?
- آیا سابقه بیماری گوارشی، کلیوی، جراحی شکم یا مصرف دارو دارید؟
در معاینه، شکم از نظر حساسیت به لمس، وجود توده، صداهای روده، علائم التهاب و گاهی معاینه رکتوم و اندام تناسلی (در صورت نیاز) بررسی می‌شود.
۲. آزمایش‌های آزمایشگاهی
- آزمایش خون برای بررسی علائم عفونت (افزایش گلبول‌های سفید)، کم‌خونی، التهاب، کارکرد کبد و کلیه و لوزالمعده.
- آزمایش ادرار برای تشخیص عفونت، وجود خون یا کریستال‌های سنگ.
- در خانم‌ها، در صورت لزوم تست بارداری برای برخی علل خطرناک مانند بارداری خارج‌رحمی.
۳. تصویربرداری (رادیولوژی)
- سونوگرافی: برای بررسی کیسه صفرا، کبد، طحال، کلیه‌ها، مثانه، رحم و تخمدان‌ها و برخی از ضایعات روده.
- توموگرافی کامپیوتری (سی‌تی اسکن): اطلاعات دقیق‌تری از کبد، پانکراس، کلیه‌ها، روده‌ها و عروق بزرگ شکم می‌دهد.
- ام‌آر‌آی: در برخی بیماری‌های خاص یا برای ارزیابی دقیق‌تر بافت‌های نرم و ستون فقرات استفاده می‌شود.
- آندوسکوپی و کولونوسکوپی: برای مشاهده مستقیم داخل معده، اثنی‌عشر و روده بزرگ و نمونه‌برداری در صورت لزوم.
درمان درد شکمی؛ از اصلاح سبک زندگی تا روش‌های تخصصی کنترل درد
درمان به علت اصلی درد بستگی دارد، اما به‌طور کلی می‌توان آن را در چند سطح بررسی کرد:
۱. مراقبت‌های خانگی و اصلاح سبک زندگی (در موارد خفیف و غیرخطرناک)
- خوردن وعده‌های کوچک‌تر و پرهیز از غذاهای خیلی چرب، سرخ‌شده و نفاخ.
- افزایش مصرف فیبر (سبزیجات، میوه‌ها، غلات سبوس‌دار) در یبوست، مگر در شرایطی که پزشک منع کرده باشد.
- نوشیدن آب کافی در طول روز.
- خواب کافی و مدیریت استرس با روش‌هایی مثل تنفس عمیق، ورزش منظم و تکنیک‌های آرام‌سازی.
اگر با این اقدامات ساده، درد طی مدت کوتاه (مثلاً ۲۴ تا ۴۸ ساعت) بهتر نشود یا علائم هشدار وجود داشته باشد، نباید درمان را به تعویق انداخت.
۲. درمان دارویی و تخصصی پزشکی
پزشک بسته به تشخیص ممکن است از داروهای ضداسید، آنتی‌بیوتیک، داروهای ضداسپاسم، داروهای ضدالتهاب، تنظیم‌کننده حرکات روده یا داروهای اختصاصی بیماری‌های التهابی و خودایمنی استفاده کند. مصرف خودسرانه و طولانی‌مدت مسکن‌ها (به‌خصوص داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی) می‌تواند خود باعث زخم معده و تشدید درد شکم شود.
۳. روش‌های مداخله‌ای و کم‌تهاجمی کنترل درد در کلینیک فوق‌تخصصی درد
در مواردی که درد شکمی یا دردهای مرتبط (مانند دردهای ناشی از درگیری اعصاب ستون فقرات، دردهای پس از جراحی، یا دردهای مرتبط با سرطان) مزمن، مقاوم به درمان دارویی یا ناتوان‌کننده باشند، فوق‌تخصص درد می‌تواند از روش‌های کم‌تهاجمی مانند:
- بلوک‌های عصبی تحت هدایت سونوگرافی یا فلوروسکوپی
- تزریق‌های اپیدورال یا اطراف اعصاب درگیر
- رادیوفرکوئنسی (سوزاندن کنترل‌شده اعصاب درد)
- پروتکل‌های ترکیبی دارو، تزریق و توانبخشی
استفاده کند تا شدت درد کاهش یابد، نیاز به مسکن کم شود و کیفیت زندگی بیمار بهبود پیدا کند. انتخاب روش مناسب بعد از ارزیابی کامل وضعیت عمومی، بیماری زمینه‌ای و نتایج آزمایش‌ها انجام می‌شود.
۴. جراحی
در برخی علل مانند آپاندیسیت، انسداد روده، پارگی ارگان‌ها، برخی سرطان‌ها یا سنگ‌های مشکل‌ساز کیسه صفرا، درمان اصلی جراحی است. در این موارد نقش فوق‌تخصص درد، همراهی در کنترل ایمن درد قبل و بعد از عمل و کمک به بازگشت سریع‌تر بیمار به فعالیت‌های روزمره است.
چه زمانی درد شکمی نیاز به مراجعه فوری دارد؟
در صورت مشاهده هر یک از وضعیت‌های زیر، مراجعه سریع به اورژانس یا پزشک ضروری است:
- درد ناگهانی و بسیار شدید شکم که با گذر زمان بهتر نمی‌شود.
- درد شکم همراه با تب بالا، لرز یا تعریق سرد.
- استفراغ مداوم، ناتوانی در نگه‌داشتن مایعات یا وجود خون در استفراغ.
- وجود خون روشن یا تیره در مدفوع، یا مدفوع قیری‌رنگ.
- تورم واضح شکم و ناتوانی کامل در دفع گاز و مدفوع.
- درد ناگهانی و شدید در بیضه‌ها، به‌ویژه همراه با تورم و تهوع.
- زردی پوست و چشم‌ها همراه با درد شکمی.
- کاهش وزن ناخواسته، بی‌اشتهایی و خستگی مداوم در کنار درد مزمن شکم.
در سایر موارد که درد شکم مزمن است یا پس از بررسی‌های اولیه علت مشخصی برای آن پیدا نشده، مشاوره با کلینیک فوق‌تخصصی درد می‌تواند به طراحی یک برنامه شخصی‌سازی‌شده برای کنترل درد و بهبود کیفیت زندگی کمک کند.
نیاز به ارزیابی تخصصی درد شکم دارید؟اگر مدت‌هاست از درد شکمی، احساس فشار در پهلوها یا دردهای مبهم و آزاردهنده در نواحی شکم و کمر رنج می‌برید و با درمان‌های معمول هنوز نتیجه مطلوب نگرفته‌اید، می‌توانید برای ارزیابی دقیق و طراحی برنامه شخصی‌سازی‌شده کنترل درد به کلینیک فوق‌تخصصی درد دکتر مسعود ثقفی‌نیا مراجعه کنید. تهران، جردن، خیابان قبادیان غربی، پلاک ۹، واحد ۱ |
پیشگیری و مراقبت‌های بلندمدت برای کاهش درد شکم
اگرچه نمی‌توان از تمام علل درد شکمی پیشگیری کرد، اما با چند تغییر ساده می‌توان احتمال بروز بسیاری از مشکلات شایع را کاهش داد:
- داشتن رژیم غذایی متعادل، سرشار از سبزیجات، میوه‌ها و فیبر، و محدود کردن غذاهای خیلی چرب، سرخ‌شده و فراوری‌شده.
- نوشیدن آب کافی و پرهیز از مصرف افراطی نوشابه‌های گازدار و نوشیدنی‌های انرژی‌زا.
- فعالیت بدنی منظم برای تنظیم حرکات روده و کاهش استرس.
- ترک سیگار و کاهش مصرف الکل (در صورت استفاده).
- پیگیری منظم در صورت داشتن بیماری‌های مزمن گوارشی، کلیوی یا التهابی.
- مشاوره با متخصص در صورت وجود اضطراب، استرس یا مشکلات خواب که می‌توانند دردهای مزمن را تشدید کنند.
درد شکمی علامتی بسیار شایع است، اما نباید آن را ساده و یکسان در نظر گرفت. محل درد، مدت‌زمان، علائم همراه و شرایط زمینه‌ای هر فرد، معنای متفاوتی برای این درد ایجاد می‌کند. از یک سو، بسیاری از دردهای شکمی خفیف بوده و با تغییر سبک زندگی و درمان‌های ساده برطرف می‌شوند؛ از سوی دیگر، بعضی دردها می‌توانند نشانه بیماری‌های جدی و نیازمند مداخله فوری باشند.
اگر با وجود بررسی‌های اولیه، درد شکم مزمن، آزاردهنده و تأثیرگذار بر خواب، کار و روابط روزمره شما باقی مانده است، مراجعه به کلینیک فوق‌تخصصی درد می‌تواند به شما کمک کند تا علاوه بر مدیریت علت زمینه‌ای، خود درد نیز به شکل ایمن، کم‌تهاجمی و پایدار کنترل شود و کیفیت زندگی‌تان بهبود پیدا کند.