درمان درد زونا

«زونا» یا «هرپس زوستر» (Herpes Zoster) یک عفونت ویروسی است که در اثر فعال‌شدن مجدد ویروس آبله‌مرغان (واریسلا زوستر) ایجاد می‌شود. مهم‌ترین مشخصۀ این بیماری، بروز بثورات پوستی دردناک همراه با علائم عصبی است. درد ناشی از زونا، که اغلب به آن «درد زونا» گفته می‌شود، می‌تواند کیفیت زندگی بیمار را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. در این مقاله، تلاش می‌کنیم به تمام پرسش‌ها و دغدغه‌های شما دربارۀ درد زونا پاسخ دهیم، از علائم ابتدایی گرفته تا بهترین روش‌های مدیریت و درمان آن در کلینیک فوق تخصصی درد.

درد زونا چیست؟

زونا زمانی رخ می‌دهد که ویروس آبله‌مرغان (که ممکن است سال‌ها به صورت خاموش در اعصاب انسان باقی بماند) دوباره فعال می‌شود. این ویروس معمولاً تحت تأثیر عواملی نظیر ضعف سیستم ایمنی، استرس‌های شدید، سن بالا و… مجدداً شروع به تکثیر می‌کند. درد زونا غالباً به دلیل التهاب اعصاب محیطی ایجاد می‌شود و می‌تواند از ناحیه‌ای کوچک تا بخش وسیعی از بدن را دربرگیرد. احساس سوزش، تیرکشیدن و درد مداوم در ناحیۀ بروز بثورات پوستی از علائم رایج این بیماری است.

زونا (هرپس زوستر) می‌تواند انواع مختلفی از درد را طی دوره بیماری یا پس از برطرف شدن بثورات پوستی ایجاد کند. این دردها ممکن است کوتاه‌مدت یا مزمن باشند. در ادامه، فهرستی نسبتاً جامع از دردهای ممکن در اثر یا بعد از زونا ارائه شده است:

1. درد حاد پوستی
   • معمولاً در اوج دوره بیماری زونا و هم‌زمان با بروز بثورات تاولی ظاهر می‌شود.
   • به‌صورت سوزش، تیرکشیدن یا گزگز در ناحیۀ درگیر بروز می‌کند.
   • می‌تواند با کوچک‌ترین تحریک پوستی، حتی تماس لباس، شدت یابد.
2. درد تیرکشنده (Shooting Pain)
   • احساس ناگهانی تیر کشیدن یا شوک الکتریکی در ناحیۀ مبتلا.
   • گاهی حتی با حرکت یا لمس خفیف پوست نیز تحریک می‌شود.
3. درد سوزشی (Burning Pain)
   • یکی از شایع‌ترین توصیف‌های بیماران از درد زونا است.
   • فرد ممکن است حس کند که قسمتی از پوستش در حال سوختن یا حرارت بالایی دارد.
4. حساسیت شدید به لمس (Allodynia)
   • در این وضعیت، حتی لمس ملایم یا تماس با لباس می‌تواند دردناک باشد.
   • ناشی از تغییر پاسخ اعصاب پوستی به محرک‌های معمولی است.
5. نورالژی پس از هرپس (Post-Herpetic Neuralgia – PHN)
   • درد مزمنی که پس از بهبود کامل ضایعات زونا ادامه پیدا می‌کند و ممکن است هفته‌ها، ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول بکشد.
   • معمولاً به‌صورت درد سوزشی، تیرکشنده یا حساسیت شدید به لمس بروز می‌یابد.
   • این عارضه به‌ویژه در سالمندان و افرادی با سیستم ایمنی ضعیف بیشتر دیده می‌شود.
6. خارش یا گزگز مزمن
   • برخی بیماران پس از زونا، به‌جای درد، خارش یا احساس مورمور و گزگز طولانی‌مدت را تجربه می‌کنند.
   • می‌تواند خواب و فعالیت‌های روزانه را مختل کند.
7. درد عضلانی (Myalgia)
   • ممکن است در عضلات مجاور ناحیۀ درگیر زونا به دلیل اسپاسم یا واکنش‌های التهابی احساس درد یا کوفتگی داشته باشید.
   • در صورت درگیری گردن یا کمر، درد و خشکی عضلات این نواحی نیز دیده می‌شود.
8. سردرد یا درد ناحیۀ سر و صورت
   • اگر عصب‌های سر و صورت (به‌خصوص عصب سه‌قلو) درگیر شوند، ممکن است سردرد شدید یا دردهای تیرکشنده در پوست‌سر، صورت، اطراف چشم و گوش ایجاد شود.
   • به این حالت «زونا اُفتالمیک» (Ophthalmic Zoster) گفته می‌شود که عصب سه‌قلو (شاخه اُفتالمیک) را درگیر می‌کند.
9. درد گردن و شانه
   • در صورتی که عصب‌های سروگردنی درگیر شوند، ممکن است درد گردن، شانه و حتی بازوها به‌وجود آید.
   • گاهی همراه با درد، بی‌حسی و احساس گرفتگی عضلانی نیز گزارش می‌شود.
10. درد قفسۀ سینه یا پشت

• اگر بثورات زونا در ناحیه قفسۀ سینه یا پشت ایجاد شده باشد، درد شدید همراه با حس فشار و سوزش در اطراف دنده‌ها یا ستون فقرات روی می‌دهد.
• گاهی این درد با حمله قلبی اشتباه گرفته می‌شود.

11. درد عمقی یا مبهم

• برخی بیماران، به‌ویژه در مرحلۀ پس از بهبود ضایعات، درد مبهم و مداومی را در بافت‌های عمقی (عضلات، تاندون‌ها یا اطراف استخوان) احساس می‌کنند که ممکن است با تغییر وضعیت بدن بدتر شود.

12. درد همراه با اسپاسم عضلانی

• تحریک عصب می‌تواند منجر به اسپاسم‌های ناگهانی و دردناک عضلانی شود.
• این درد اسپاسمی ممکن است در لحظات مختلف روز تکرار شود و توانایی حرکت بیمار را محدود کند.

13. درد همراه با بی‌حسی موقتی

• گاهی پس از زونا، اعصاب درگیر ممکن است علاوه بر درد، دچار اختلال حسی شوند و بیمار بی‌حسی یا کرختی را هم‌زمان با درد تجربه کند.

بهترین مسکن برای درد زونا

• داروهای ضدویروس (آسیکلوویر، والاسیکلوویر، فامسیکلوویر): داروهای ضد ویروس برای مهار تکثیر ویروس زونا تجویز می‌شوند و اگر به‌موقع مصرف شوند، می‌توانند درد را کاهش داده و از گسترش ضایعات پوستی جلوگیری کنند.
• داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs): بروفن، دیکلوفناک و ناپروکسن برای کنترل دردهای خفیف تا متوسط مؤثرند.
• مسکن‌های قوی‌تر (اپیوئیدها): در موارد حاد یا درد شدید، پزشک ممکن است ترکیبات مخدر ضعیف یا قوی را به مدت محدود توصیه کند.
• داروهای ضد افسردگی و ضد تشنج: برخی داروهای ضد افسردگی سه حلقه‌ای (مثل آمی‌تریپتیلین) و ضدتشنج‌ها (مثل گاباپنتین و پره‌گابالین) می‌توانند در کاهش درد عصبی مؤثر باشند.

همچنین در کلینیک فوق تخصصی درد، ممکن است از انواع روش‌های ترکیبی و شخصی‌سازی‌شده استفاده شود. متخصص درد بعد از ارزیابی شما بهترین مسکن یا روش درمان را پیشنهاد می‌دهد تا دردتان به حداقل برسد.

درمان درد زونا در سالمندان

سالمندان در برابر ابتلا به زونا آسیب‌پذیرتر هستند و درد زونا در این گروه سنی می‌تواند شدیدتر و طولانی‌تر باشد. عوامل متعددی همچون ضعف سیستم ایمنی، بیماری‌های زمینه‌ای (دیابت، فشارخون، بیماری‌های قلبی و…) و مصرف داروهای متعدد بر روند بهبودی تأثیر می‌گذارند. ازاین‌رو، درمان درد زونا در سالمندان نیازمند دقت و مراقبت بیشتری است:

1. درمان دارویی هدفمند: پزشک با توجه به وضعیت بیمار، داروهای ضدویروس و تسکین‌دهنده‌هایی را تجویز می‌کند که تعادل میان اثرگذاری و عوارض جانبی را رعایت کنند.
2. فیزیوتراپی و توان‌بخشی: برای بهبود عملکرد و کاهش درد عضلات اطراف ناحیۀ مبتلا، فیزیوتراپی ممکن است توصیه شود.
3. پایبندی به مراقبت‌های پوستی: استفاده از پمادهای موضعی و رعایت بهداشت پوست برای جلوگیری از بروز عفونت‌های ثانویه ضروری است.
4. مدیریت استرس و تقویت ایمنی بدن: تغذیۀ مناسب، استراحت کافی و استفاده از مکمل‌های تقویتی (در صورت نیاز) می‌تواند روند درمان و کاهش درد را سرعت ببخشد.

درد زونا چقدر طول می‌کشد؟

دوره زونا معمولاً ۲ تا ۴ هفته طول می‌کشد، اما درد زونا می‌تواند حتی بعد از بهبود ضایعات پوستی نیز ادامه یابد. در برخی افراد، درد عصبی پس از زونا که اصطلاحاً «نورالژی پس از هرپس» نامیده می‌شود، ممکن است برای ماه‌ها یا حتی سال‌ها باقی بماند. عوامل زیر بر طول مدت درد زونا تأثیر می‌گذارند:

• سن بیمار: هر چه سن بالاتر باشد، ریسک طولانی‌تر شدن درد بیشتر است.
• وضعیت سیستم ایمنی: افرادی که دچار ضعف ایمنی هستند احتمالاً درد و عوارض بیشتری را تجربه می‌کنند.
• شروع به‌موقع درمان: هر چه سریع‌تر درمان با داروهای ضد ویروس آغاز شود، شدت و مدت درد کمتر خواهد شد.

پایان درد زونا

خوشبختانه برای اکثر افراد، درد زونا با بهبود ضایعات پوستی و ادامۀ درمان به‌موقع و مناسب، رو به کاهش می‌گذارد. بااین‌حال، اگر درد شما بیش از چند هفته یا چند ماه ادامه پیدا کرد، بهتر است به متخصص درد مراجعه کنید. ترکیب درمان دارویی، توان‌بخشی، و در صورت لزوم، مداخلات پیشرفتۀ تسکین درد می‌تواند به رفع یا کنترل درد کمک کند.

گردن درد در زونا

زونا ممکن است در هر بخشی از بدن بروز کند؛ ازجمله ناحیۀ سروگردن. اگر بثورات پوستی و درد در ناحیۀ گردن اتفاق بیفتد، می‌تواند مشکلاتی مثل اسپاسم عضلانی و محدودیت حرکتی گردن ایجاد کند. درمان‌های زیر می‌توانند در بهبود گردن درد در زونا مؤثر باشند:

• داروهای ضد ویروس و ضدالتهاب
• گرما یا سرمادرمانی موضعی
• فیزیوتراپی و تمرین‌های کششی
• ماساژ ملایم و ریلکسیشن عضلات
• استفاده از گردنبند طبی (در صورت نیاز با توصیه پزشک)

درمان درد بعد از زونا

متأسفانه در برخی موارد، علی‌رغم برطرف‌شدن بثورات پوستی، درد عصبی باقی می‌ماند. این وضعیت که به آن «نورالژی پس از هرپس» (Post-Herpetic Neuralgia) گفته می‌شود، اغلب درد مزمن و آزاردهنده‌ای به همراه دارد. روش‌های درمان درد بعد از زونا عبارت‌اند از:

1. داروهای ضدتشنج (گاباپنتین و پره‌گابالین): برای تنظیم سیگنال‌های درد در عصب‌ها استفاده می‌شوند.
2. داروهای ضدافسردگی سه حلقه‌ای (TCA) یا مهارکنندۀ بازجذب سروتونین-نوراپی‌نفرین (SNRI): این داروها به کاهش درد مزمن عصبی کمک می‌کنند.
3. تزریق بلوک‌های عصبی یا اپیدورال: در کلینیک فوق تخصصی درد، ممکن است تزریق بلوک‌های عصبی یا اپیدورال برای کنترل درد شدید و مقاوم به درمان دارویی تجویز شود.
4. لیزر درمانی و رادیوفرکوئنسی (RF): روش‌های کم‌تهاجمی که از امواج رادیویی یا لیزر برای مهار عصب‌های درد استفاده می‌کنند.
5. تحریک نخاعی (Spinal Cord Stimulation): در موارد مقاوم به درمان، کارگذاری دستگاه تحریک نخاعی زیر نظر متخصص درد می‌تواند درد مزمن را تسکین دهد.

متخصص درد زونا

متخصص درد (Pain Specialist) پزشکی است که در تشخیص، ارزیابی و مدیریت انواع دردهای حاد و مزمن تبحر دارد. در موارد زونا، متخصص درد با درنظرگرفتن خصوصیات منحصربه‌فرد بیمار (سن، سوابق پزشکی، علائم بالینی و شدت درد)، رویکردهای ترکیبی را برای کنترل و تسکین درد زونا پیشنهاد می‌دهد. حضور یک پزشک متخصص درد به‌ویژه در موارد نورالژی پس از هرپس، تأثیر قابل توجهی در ارتقای کیفیت زندگی بیمار دارد.

کلینیک درد زونا

کلینیک‌های فوق تخصصی درد، مراکزی تخصصی هستند که انواع روش‌های پیشرفته را برای کنترل درد بیماران به کار می‌گیرند. در یک کلینیک درد زونا، با رویکرد چند‌تخصصی از پزشکان فوق تخصص درد، متخصصان مغز و اعصاب، فیزیوتراپیست‌ها و سایر گروه‌های درمانی استفاده می‌شود تا بهترین نتیجه حاصل شود. خدماتی که معمولاً در کلینیک درد زونا ارائه می‌شود عبارت‌اند از:

• ارزیابی جامع بیمار توسط متخصص درد
• تدوین برنامۀ شخصی‌سازی‌شده برای کنترل درد
• استفاده از روش‌های کم‌تهاجمی مانند بلوک عصب، رادیوفرکوئنسی، اوزون‌تراپی و…
• توان‌بخشی و فیزیوتراپی تخصصی
• پایش مداوم و تعدیل روش‌های درمانی بر اساس پیشرفت بیمار

درد زونا از جمله دردهای عصبی آزاردهنده‌ای است که می‌تواند زندگی روزمرۀ افراد را مختل کند. خوشبختانه امروزه با پیشرفت علم پزشکی و وجود کلینیک‌های فوق تخصصی درد، راهکارهای نوین و مؤثری برای کنترل و درمان درد زونا و به‌ویژه نورالژی پس از هرپس وجود دارد. اگر با علائم زونا روبه‌رو هستید یا دردتان بیش از حد معمول طولانی شده است، توصیه می‌شود هرچه زودتر با یک متخصص درد مشورت کنید. ترکیب روش‌های دارویی، مراقبت‌های حمایتی و مداخلات تخصصی می‌تواند باعث کاهش چشمگیر درد و بازگشت شما به یک زندگی سالم و بدون محدودیت شود.

. تزریق بلوک‌های عصبی یا اپیدورال

بلوک عصبی (Nerve Block) و تزریق اپیدورال جزو روش‌های کم‌تهاجمی در حوزۀ درد محسوب می‌شوند که می‌توانند در کنترل دردهای عصبی، به‌ویژه پس از زونا، بسیار مؤثر باشند.

1. بلوک عصبی چیست؟
   • در این روش، پزشک ماده‌ای بی‌حس‌کننده و گاهی ترکیبی از کورتیکواستروئید یا داروهای ضدالتهاب را به اطراف عصب‌های درگیر تزریق می‌کند.
   • این تزریق موجب قطع یا کاهش موقت سیگنال‌های درد می‌شود و همچنین التهاب عصب را تسکین می‌دهد.
   • بسته به محل ضایعات زونا، ممکن است بلوک‌های مختلفی مانند بلوک عصب بین‌دنده‌ای، بلوک پاراورتبرال یا بلوک‌های اعصاب محیطی انجام شود.
2. تزریق اپیدورال (Epidural Injection)
   • تزریق اپیدورال معمولاً در فضای اپیدورال (فضایی در اطراف طناب نخاعی) انجام می‌شود.
   • این تزریق می‌تواند شامل داروهای بی‌حس‌کننده موضعی و ضدالتهاب (کورتون) باشد.
   • هدف از تزریق اپیدورال کاهش التهاب ریشه‌های عصبی نخاعی و کنترل درد شدید یا مزمنی است که به درمان‌های خوراکی پاسخ کافی نداده است.
3. مزایای بلوک عصبی و تزریق اپیدورال
   • کاهش چشمگیر درد در کوتاه‌مدت و گاهی تا مدت طولانی‌تر.
   • بهبود کیفیت خواب و عملکرد روزمره بیمار.
   • نیاز کمتر به مصرف مسکن‌های خوراکی قوی (به‌ویژه داروهای مخدر) و در نتیجه کاهش عوارض جانبی آن‌ها.
4. عوارض احتمالی
   • عفونت در محل تزریق (بسیار نادر است).
   • خونریزی یا آسیب عصبی (در صورت عدم رعایت تکنیک صحیح، که در مراکز معتبر احتمال آن بسیار اندک است).
   • افت موقت فشار خون یا بی‌حسی و ضعف موقتی در ناحیۀ تزریق.

با انجام دقیق سونوگرافی یا فلوروسکوپی (اشعه ایکس) جهت هدایت سوزن، ریسک عوارض پایین می‌آید و اثربخشی بلوک نیز افزایش می‌یابد.

لیزر درمانی و رادیوفرکوئنسی (RF)

لیزر درمانی (Laser Therapy) و رادیوفرکوئنسی (Radiofrequency) دو روش نوین و کم‌تهاجمی برای مدیریت دردهای مزمن عصبی از جمله درد بعد از زونا هستند:

1. لیزر درمانی (Low-Level Laser Therapy – LLLT)
   • در این تکنیک از لیزر با توان پایین برای تحریک سلول‌ها و بافت‌های عصبی استفاده می‌شود.
   • لیزر بر روی پوست و در ناحیۀ اعصاب آسیب‌دیده تابانده می‌شود و می‌تواند با کاهش التهاب، بهبود جریان خون موضعی و تسریع فرایند بازسازی عصب، درد را کم کند.
   • مزیت اصلی آن، غیرتهاجمی بودن و نداشتن عوارض جدی است. جلسات درمانی معمولاً به‌صورت دوره‌ای (هفته‌ای چندبار، بسته به تشخیص متخصص) انجام می‌شود.
2. رادیوفرکوئنسی (Radiofrequency Ablation – RFA)
   • در رادیوفرکوئنسی، از امواج الکترومغناطیسی با فرکانس بالا برای ایجاد حرارت کنترل‌شده در اطراف عصب‌های درگیر استفاده می‌شود.
   • این حرارت کنترل‌شده باعث اختلال موقتی یا دائم در سیگنال‌های درد عصب می‌شود، بدون اینکه بافت‌های سالم دچار آسیب قابل توجه شوند.
   • دو نوع رادیوفرکوئنسی رایج وجود دارد:
     1. Continuous RF (حرارتی کلاسیک): حرارتی حدود ۶۰ تا ۹۰ درجه سانتی‌گراد در ناحیۀ عصب ایجاد می‌شود.
     2. Pulsed RF (پالسی): حرارت پایین‌تر و متناوب اعمال می‌شود تا آسیبی ملایم و موقتی به عصب وارد گردد و سیگنال درد کاهش یابد.
3. مزایای لیزر و رادیوفرکوئنسی
   • تسکین طولانی‌مدت درد در مقایسه با مسکن‌های خوراکی.
   • میزان کم عوارض جانبی و عدم نیاز به بستری طولانی‌مدت (عموماً در همان روز بیمار ترخیص می‌شود).
   • بهبود کیفیت زندگی و بازگشت سریع‌تر به فعالیت‌های روزمره.
4. عوارض احتمالی
   • درد یا حساسیت موقت در محل درمان.
   • در موارد نادر، احتمال عفونت یا واکنش التهابی وجود دارد.
   • اگر رادیوفرکوئنسی در نزدیک اعصاب حرکتی انجام شود، ممکن است باعث ضعف موقت عضلات شود (اما در دست پزشک ماهر ریسک آن ناچیز است).

تحریک نخاعی (Spinal Cord Stimulation)

تحریک نخاعی یکی از روش‌های پیشرفته و تخصصی در کنترل دردهای مزمن و مقاوم به درمان، به‌ویژه دردهای عصبی (مانند درد بعد از زونا) است.

1. مکانیسم عمل
   • در این روش، الکترودهای کوچکی در فضای اپیدورال (روی طناب نخاعی) کار گذاشته می‌شوند.
   • با ارسال پالس‌های الکتریکی ضعیف به طناب نخاعی، سیگنال‌های درد که به مغز مخابره می‌شوند، مختل یا تضعیف می‌گردند.
   • بیمار احساس درد را یا به‌طور کامل از دست می‌دهد یا اینکه درد به میزان زیادی کاهش می‌یابد.
2. روند کار
   • در مرحلۀ اول، یک دورۀ آزمایشی (Trial) انجام می‌شود؛ یعنی الکترودها موقتاً در محل مناسب قرار داده می‌شوند تا پزشک و بیمار از مؤثر بودن روش اطمینان پیدا کنند.
   • اگر بیمار کاهش درد قابل توجهی (معمولاً بالای ۵۰ درصد) را تجربه کرد، مرحلۀ دوم یعنی کاشت قطعی دستگاه انجام می‌گیرد.
   • دستگاه تحریک نخاعی شامل یک مولد پالس (ژنراتور) است که در زیر پوست (معمولاً در ناحیۀ پشت یا پهلو) کار گذاشته می‌شود و بیمار می‌تواند با کنترلر مخصوص، شدت و نوع تحریک الکتریکی را تنظیم کند.
3. مزایای تحریک نخاعی
   • روشی بسیار مؤثر برای دردهای عصبی سخت‌درمان که به روش‌های متداول پاسخ نداده‌اند.
   • کاهش نیاز به مصرف مسکن‌های قوی (مانند مخدرها)، در نتیجه کاهش عوارض جانبی آن‌ها.
   • قابلیت تنظیم و تطبیق بر اساس احساس درد بیمار؛ بیمار می‌تواند طبق میزان درد، برنامه‌های مختلف تحریک را تغییر دهد.
4. عوارض احتمالی
   • عفونت محل کاشت دستگاه یا الکترودها (نادر، اما نیازمند مراقبت دقیق است).
   • جابه‌جایی الکترودها یا اختلال در عملکرد دستگاه (قابل اصلاح با مداخلۀ جراحی مجدد).
   • احساس گزگز یا حس غیرطبیعی هنگام تحریک (گاهی اوقات قابل تحمل و حتی نشانگر عملکرد صحیح دستگاه است).
5. نامزدهای مناسب تحریک نخاعی
   • بیمارانی که دردشان به‌خصوص منبع عصبی دارد و روش‌های دارویی، بلوک‌های عصبی و رادیوفرکوئنسی نتوانسته‌اند درد را به‌طور مطلوب کنترل کنند.
   • وجود درد مداوم و اختلال شدید در زندگی روزمره بیمار.
   • اطمینان از سلامت عمومی بیمار برای انجام کاشت دستگاه.

• تزریق بلوک‌های عصبی یا اپیدورال، لیزر درمانی و رادیوفرکوئنسی و تحریک نخاعی، هرکدام ابزار قدرتمند و تخصصی برای کنترل درد بعد از زونا (نورالژی پس از هرپس) به‌شمار می‌روند.
• تصمیم دربارۀ انتخاب روش درمانی مناسب، به عوامل متعددی نظیر شدت درد، مدت زمان سپری‌شده از شروع درد، سن بیمار، وضعیت سلامت عمومی و پاسخ به درمان‌های قبلی بستگی دارد.
• این روش‌ها معمولاً توسط متخصصین فوق تخصص درد یا تیم چندتخصصی (شامل متخصص مغز و اعصاب، فیزیوتراپیست، روان‌شناس بالینی و…) انجام می‌شوند تا بهترین نتیجه و کمترین عارضه برای بیمار حاصل شود.
• در صورت بروز درد مزمن و مقاوم پس از زونا، حتماً به یک کلینیک فوق تخصصی درد مراجعه کنید تا با ارزیابی دقیق و بهره‌گیری از درمان‌های هدفمند، روند بهبودی و کاهش دردتان را تسریع نمایید.